بخش هایی از کتاب گوشه ای از «اسرار حج» نویسنده : عباسعلی زارعی سبزواری
پاداش کسی که به حاجی کمک کند
کمک کردن به کسی که قصد مسافرت به حج را دارد، پاداش ویژه ای دارد. امام سجادعلیه السلام فرموده است:
«مَنْ خَلَفَ حاجّاً فی اَهْلِهِ وَمالِهِ کانَ لَهُ کَأَجْرِهِ حَتّی کَأَنَّهُ یَسْتَلِمُ الأَحْجارَ».(۲۱۸)
یعنی: «کسی که سرپرستی خانواده و اموال حاجی را بر عهده بگیرد، پاداش او مانند پاداش حاجی است و گویا خود او سنگهای خانه کعبه را استلام می نماید».
شرایط قبول شدن حج
هر عبادتی، زمانی مورد قبول پروردگار واقع می شود که شرایط آن رعایت گردد؛ مثلاً نماز در صورتی قبول می شود که نمازگزار در مکان غصبی نباشد، لباس یا بدنش نجس نباشد، طهارت داشته باشد، حج نیز در صورتی مورد قبول پروردگار واقع می شود که شرایط آن رعایت شود. شرایط قبول شدن حج سه چیز است:
۱ – مخارج حج از مال حلال باشد
مالی که انسان صرف حج می کند باید حلال باشد؛ زیرا این سفر یک سفر الهی و مقصود از آن، رسیدن به کمالات معنوی است و چنین مقصودی با مال حرام، تحقق پیدا نمی کند.
از ائمه معصومین روایت شده:
«هر کسی که با مال حرام به حج برود، هنگامی که در حال احرام کلمه «لبّیک» را بر زبان جاری می کند، خطاب می رسد ما تو را نمی پذیریم».(۱۹۹)
امام صادق علیه السلام نیز فرموده است:
«إِذا اِکْتَسَبَ الرَّجُلُ مالاً مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ ثُمَّ حَجَّ فَلَبّی، نُودِیَ لالَبَّیکَ وَلاسَعْدَیْکَ وَإِنْ کانَ مِنْ حَلِّهِ فَلَبّی، نُودِیَ: لَبَّیْکَ وَسَعْدَیْکَ»(۲۰۰)
یعنی: «اگر کسی مال حرامی کسب کند و با آن به حج برود، هنگام گفتن کلمه «لبیّک»، خطاب می رسد: ما تو را نمی پذیریم. و اگر مال حلالی کسب کند و به حج برود، هنگام گفتن کلمه «لبیّک»، خطاب می رسد: ما تو را می پذیریم».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده است که آن حضرت در آخرین خطبه ای که قبل از رحلت بیان کردند، فرمود:
«وَمَنْ اِکْتَسَبَ مالاً حَراماً لَمْ یَقْبِلِ اللَّه مِنْهُ صَدِقَهً وَلاعِتْقاً وَلاحَجّاً وَلااعتِماراً».(۲۰۱)
یعنی: «هر کسی که مال حرامی کسب کند، خداوند صدقه و آزاد کردن بنده و حج و عمره اش را قبول نمی کند».
۲ – قصد قربت و اخلاص
قصد قربت، شرط قبولی هر عبادتی است. و هیچ عبادتی بدون قصد قربت و اخلاص، مقبول درگاه خداوند نمی شود. و هر چه مرتبه اخلاص بالاتر و کاملتر باشد، عابد به حقیقت عبادت، نزدیکتر شده و عبادتش مقبول درگاه احدیت می شود.
در حج نیز قصد قربت و اخلاص شرط است. اگر کسی حج برود صرفاً برای اینکه به او «حاجی» بگویند، و یا برای اینکه مورد طعن دیگران واقع نگردد و یا برای اینکه تجارت کند و یا برای اینکه تفریح کند، حج او مقبول درگاه خداوند نیست؛ زیرا حقیقت حج عبارت است از روی آوردن به سوی خداوند و بریدن از هر چه غیر اوست.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرموده است:
«یَأْتی عَلَی النّاسِ زَمانٌ یَکُونُ فیهِ حُجُّ المُلُوکِ نَزْهَهً وَحَجُّ الأَغنِیاءِ تَجارَهً وَحَجُّ المَساکِینَ مَسْأَلَهً»(۲۰۲)
یعنی: «زمانی می رسد که پادشاهان به حج می روند تا تفریح کنند و ثروتمندان به حج می روند تا تجارت کنند و فقرا به حج می روند تا نیاز خود را برآورده سازند».
امام صادق علیه السلام نیز می فرماید:
«مَنْ حَجَّ یَریدُ بِهِ اللَّه وَلایُریدُ بِهِ رِیاءً وَلاسُمْعَهً غَفَرَ اللَّه لَهُ اَلْبَتَّهَ»(۲۰۳)
یعنی: «کسی که به حج برود فقط برای خدا، نه برای خودنمایی و کسب عنوان، خداوند او را می آمرزد».
و در روایت دیگری نیز امام صادق علیه السلام می فرماید:
«اَلْحَجُّ حَجّانِ: حَجٌّ للَّه وَحَجٌّ لِلنّاسِ، فَمَنْ حَجَّ للَّه کانَ ثَوابُهُ عَلَی اللَّه الجَنَّهَ وَمَنْ حَجَّ لِلنّاسِ کانَ ثَوابُهُ عَلَی النّاسِ یَوْمَ القِیامَهِ».(۲۰۴)
یعنی: «حج دو نوع است: حج برای خدا و حج برای مردم؛ کسی که برای خدا حج کند، پاداش او بهشت است و کسی که برای مردم حج برود، در قیامت پاداش خود را باید از مردم بگیرد».
۳ – ولایت
«ولایت» ائمه اطهارعلیهم السلام یکی از اساسی ترین شرایط قبولی حج است.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
«وَاللَّه! لَوْ اَنَّ عَبْداً عَبَدَاللَّه أَلْف عامٍ حَتّی یَنْقَطِعُ عَلْباؤُهُ هِوَماً ثُمَّ أَتی اللَّه بِبُغْضِفا اَهْلَ البَیْتِ لَرَدَّ اللَّه عَلَیْهِ عَمَلَهُ»(۲۰۵)
یعنی: «به خدا سوگند! اگر بنده ای خداوند را هزار سال عبادت کند به اندازه ای که رگ گردن او فرتوت گردد، ولی با کینه ما اهل بیت بمیرد، خداوند تمام اعمال او را به خودش برمی گرداند».
و از امام سجادعلیه السلام نیز نقل شده است که آن حضرت فرمود:
«إِنَّ اَفْضَلَ البَقاعِ مابَیْنَ الرُّکْنِ وَالمَقامِ وَلَوْ اَنَّ رَجُلاً عَمَّرَ ماعَمَّرَ نُوحٌ ۷ فی قَوْمِهِ، یَصُومُ النَّهارَ وَیَقُومُ الَّلیلَ فی ذلِکَ المَقام ثُمَّ لَقَی اللَّه عَزَّوَجَلَّ بَغَیْرِ وِلایَتِنا لَمْ یَنْتَفِعْ بِذلِکَ شَیْئاً».(۲۰۶)
یعنی: «بهترین مکان برای عبادتو بین رکن و مقام ابراهیم است، ولی اگر کسی غمر نوح را داشته باشد و در تمام عمر، روزه نگیرد و میان رکن و مقام ابراهیم، شبها را تا صبح نماز بخواند، اما بدون ولایت ما خداوند را ملاقات کند، هیچ ارزشی برای او ندارد».
حج بدون ولایت، حج مردمی است که در زمان جاهلیت زندگی می کردند. از امام باقرعلیه السلام نقل شده است که آن حضرت در حالی که می دید مردم به اطراف خانه کعبه طواف می کنند، فرمود:
«مردم در دوران جاهلیت اینطور طواف می کردند، ولی خداوند به مردم فرمان حج داد تا پس از طواف، به سراغ ما بیایند و پایداری خودشان را نسبت به اطاعت ما و دوستی و محبتشان را نسبت به ما و قدرتشان را برای یاری ما عرضه نمایند.(۲۰۷)
این روایات، بیانگر این واقعیت است که انجام مناسک حج بدون ولایت، همان حج مردم زمان جاهلیت است. و حج کامل و صحیح آن است که انسان مناسک حج را به گونه ای که ائمه اطهارعلیهم السلام دستور داده اند، انجام دهد.
در بعضی از روایات، «ولایت» به عنوان یکی از ارکان دین مطرح گردیده؛ چنانکه حج نیز یکی از ارکان شمرده شده است.
امام باقرعلیه السلام می فرماید:
«بُنِیَ الاِسْلامُ عَلی خَمْسٍ: عَلیَ الصَّلاهِ وَالزَّکاهِ وَالصَّوْمِ وَالحَجِّ والوِلایَهِ وَلَمْ یُنادَ بِشَی ءٍ کَما نُودِیَ بِالوِلایَهِ».(۲۰۸)
یعنی: «اسلام بر پنج پایه استوار شده است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت و آنطور که برای ولایت سفارش شده است، برای هیچ چیزی سفارش نشده است».
این روایات نیز حکایت از این مطلب دارد که حج، بدون ولایت، حج کامل و صحیح نیست.
اقسام حج و عمره
اینجا لازم است قبل از پرداختن به عمره و اهمیت آن، خلاصه اقسام حج و عمره را بیان کنیم و تفصیل آن بعداً خواهد آمد. فریضه حج سه نوع است:
۱- حج تمتّع
این نوع از حج بر کسانی واجب است که مستطیع بوده و فاصله مسکن او با مکّه شانزده فرسخ (۹۶ کیلومتر) یا بیشتر باشد.
«حج تمتع، دارای سیزده عمل است: احرام در مکه، وقوف در عرفات، وقوف در مشعرالحرام، رمی جمره عقبه، قربانی در منی، تراشیدن سر یا تقصیر در منی، طواف حج تمتع، نماز طواف، سعی بین صفا و مروده، طواف نساء، نماز طواف نساء، ماندن در منی، در شب یازدهم و دوازدهم ذیحجه، رمی سه جمره در روز یازدهم و دوازدهم ذیحجه.
علّت نامگذاری این نوع از حج را به «حج تمتع» این است که کلمه «تمتّع» به معنای لذت بردن و بهره مند شدن است. و در فاصله میان عمره تمتع و حج تمتّع، چیزهایی که به واسطه احرام، حرام شده بود، حلال می شود و می توان از آنها بهره مند شد، فقط تراشیدن سر در میان عمره و حج تمتّع به حرمت خود باقی است.
۲- حج افراد
این نوع از حج در سه صورت واجب می شود:
الف : کسی که مستطیع است و منزل او تا مکه کمتر از شانزده فرسخ (۹۶ کیلومتر) فاصله داشته باشد.
ب : کسی که حج تمتع بر او واجب است ولی به خاطر تنگی وقت و دیر رسیدن به مکه نتواند تمام اعمال عمره تمتع را به جا آورد، در این صورت، چنین اشخاصی باید نیت خود را از احرام عمره تمتع به احرام حج افراد، تغییر دهند، و به عرفات رفته و سپس به مشعر بروند و سایر اعمال حج را انجام دهند و بعداً عمره مفرده ای به جا آورند.
ج : زنی که به واسطه عادت ماهیانه نتواند وارد مسجدالحرام شود و از انجام اعمال عمره تمتع باز بماند؛ چنانچه این حالت تا روز نهم ذیحجه موقع وقوف در عرفات هست، ادامه پیدا کند، باید نیت خود را از حج تمتع به حج افراد تغییر دهد و پس از انجام اعمال حج، عمرهغ مفرده ای انجام دهد.
علت نامگذاری این نوع از حجبه حج افراد این است که انسان در این حج، منفرداً و بدون قربانی به حج می رود.
۳ – حج قران
این حج نیز مخصوص کسانی است که مستطیع هستند و فاصله منزل آنها تا مکه کمتر از شانزده فرسخ (۹۶ کیلومتر) است.
در حج افراد لازم است هنگام بستن احرام، تلبیه گفته شود، ولی در حج قران انسان می تواند در هنگام احرام، تلبیه بگوید و یا حیوانی را برای قربانی همراه خود ببرد. و علت نامگذاری این نوع از حج به حج قران، این است که انسان در این حج گاهی با خود قربانی را همراه و مقرون می نماید.
«عمره» نیز دو قسم است:
۱ – عمره تمتّع
عمره تمتّع قبل از حج تمتّع انجام می گیرد و اعمال آن عبارتند از: احرام در میقات، طواف کعبه، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، تقصیر. عمره تمتّع و حج تمتّع مربوط به همدیگر هستند، طوری که هر دو یک عمل محسوب می شوند.
۲ – عمره مفرده
عمره مفرده، دارای هفت واجب است: احرام، طواف، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، حلق یا تقصیره، طواف نساء، نماز طواف نساء، عمره مفرده فقط در چند مورد واجب است:
الف : کسی که منزل او تا مکه کمتر از شانزده فرسخ فاصله داشته باشد. این شخص اگر استطاعت حج و عمره را داشته باشد، هر دو بر او واجب است. و اگر استطاعت حج تنها یا عمره مفرده تنها را داشته باشد، فقط همان حج یا عمره بر او واجب می باشد.
ب، ج: در آن دو مورد دیگری که در حج افراد ذکر شد.
د : در موردی که عمره مفرده متعلّق نذر یا عهد یا قسم قرار گیرد.
در غیر این موارد، عمره مفرده در تمام ماههای سال و بخصوص در ماه رجب، مستحب است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید:
«اَلْحَجَّهُ ثَوابُها الَجَنّهُ وَالعُمْرَهُ کَفّارَهُ کُلِّ ذَنْبٍ».(۲۰۹)
یعنی: «پاداش حج، بهشت می باشد و عمره، کفاره هر گناهی است».
عمره مفرده در ماه رجب از عمره مفرده در سایر ماهها افضل است. امام صادق علیه السلام می فرماید:
«اَلْمُعْتَمَرُ یَعْتَمِرُ فی أَیِّ شُهُورِ السَّنَهِ شاءَ وَأَفْضَلُ العُمْرَهِ عُمْرَهُ رَجَبٍ».(۲۱۰)
یعنی: «کسی که می خواهد عمره برود، در هر یک از ماههای سال که بخواهد می تواند، ولی بهترین عمره، عمره ماه رجب است».
پاداش کسی که به حج و عمره می رود
«حج»، یک عبادت بسیار با فضیلتی است. و برای کسی که توفیق یابد به حج یا عمره برود، خداوند پاداش ویژه ای را اختصاص داده است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرموده است: «حاجی، هنگامی که آماده رفتن به حج می شود، خداوند در برابر هر چیزی که بردارد و بگذارد، ده حسنه برای او می نویسد و ده گناه را از او برمی دارد، و ده درجه او را بالا می برد. و نیز وقتی سوار بر شترش می شود، در برابر هر قدمی که شتر برمی دارد همین پاداش برای حاجی ثبت می شود…».(۲۱۱)
امام باقرعلیه السلام نیز فرموده است: «کسی که به حج می رود، وقتی لوازم سفر را آماده می کند، خداوند در برابر هر قدمی که برای آماده کردن لوازم سفر برمی دارد، ده حسنه برای او می نویسد و ده گناه را از او می زداید و ده درجه او را بالا می برد. و هنگامی که لوازم سفر را آماده نمود و به کاروان پیوست، خداوند در برابر هر قدمی که به زمین بگذارد و بردارد، همان پاداش قبلی را به او می دهد و وقتی تمام مناسک حج را انجام دهد، خداوند گناهانش را می بخشد…».
حج انسان را از گناهان بیمه می کند. امام صادق علیه السلام می فرماید:
«وَلاتَکْتُبُ عَلَیْهِ الذُّنُوبُ أَرْبَعَهُ أَشْهُرٍ وَتَکْتُبُ لَهُ الحَسَناتُ اِلاّ أَنْ یَأتی بِکَبیرَهٍ».(۲۱۲)
یعنی: «کسی که به حج برود تا مدت چهار ماه، گناهان او (که از روی سهل انگاری انجام می دهد) نوشته نمی شود و فقط کارهای نیک و شایسته اش ثبت می شود، مگر اینکه گناه کبیره انجام دهد».
اگر حاجی در سفر حج بمیرد، خداوند او را از وحشت روز قیامت در امان می دارد. امام صادق علیه السلام فرموده است:
«مَنْ ماتَ فی طَریقِ مَکَّه ذاهِباً أَوْجائِیاً أَمِنَ مِنَ الفَزَعِ الاکْبَرِ یَوْمَ القِیامَهِ».(۲۱۳)
یعنی: «هر کسی که در راه رفتن به مکه یا آمدن از مکه بمیرد، از وحشت بزرگ در روز قیامت در امان است».
پاداش دیگر حاجی این است که در طول مسافرتو بر خداوند وارد می شود و مهمان اوست لذا هر حاجت مشروع و ممکنی را که از خداوند بخواهد، او برآورده می سازد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید:
«الحَجّاجُ وَالعُمّارُ وَفْدُ اللَّه یُعْطبهِمْ ماسَأَلُوا وَیَسْتَجیبُ دُعائَهُمْ وَیَخْلِفُ نَفَقاتَهُمْ».(۲۱۴)
یعنی: «کسانی که به حج و عمره می روند، بر خداوند وارد شده اند و هرچه از خداوند بخواهند به آنان می دهد و دعای آنان را مستجاب می کند و مخارج آنان را می پردازد».
و از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است که آن حضرت فرمود:
«إِنَّ ضَیْفَ اللَّه عَزَّوَجَلَّ رَجُلٌ حَجَّ وَاعْتَمَرَ، فَهُوَ ضَیْفُ اللَّه حَتیّ یَرْجِعَ اِلی مَنْزِلِهِ»(۲۱۵)
یعنی: «مهمان خداوند مردی است که حج و عمره می رود، او تا هنگامی که به خانه اش برگردد، مهمان خداوند است».
یکی دیگر از پاداشهای کسی که به حج و عمره برود این است که تمام گناهانش پاک می شود و مانند روزی که از مادر متولد شده، هیچ گناهی ندارد. از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده است که آن حضرت فرمود:
«مَنْ حَجَّ هذا البَیْتِ فَلَمْ یَرْفَثْ وَلَمْ یَفْسِقْ، خَرُجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَومٍ وَلَدَتْهُ اَمُّهُ».(۲۱۶)
یعنی: «هر کسی که خانه خدا را طواف نموده و اعمال حج را انجام دهد (و در آن هنگام) آمیزش، و نافرمانی خدا نکند، از گناهانش بیرون می رود مانند روزی که مادرش او را زاییده است».(۲۱۷)